Lễ 禮
Lễ là một chữ thuộc loại Hội ý kiêm Hình thanh. Trong đó, chữ 禮 bao gồm bộ 示 Kì (vẽ cái đàn tế) và chữ豊 cho âm đọc (chữ này có âm đọc là Lễ). Các nhà văn tự học cũng đề cập rằng 豊 là hình dạng sơ kì của 禮, mang nghĩa tế thần cầu phúc. Do 豊 Lễ và 豐 Phong mang hình dạng gần giống nhau, nên trong các bi kí thời Hán và Ngụy thường có sự nhầm lẫn và có trường hợp phần bên phải của chữ "禮" được viết thành chữ "豐". [1]
Sách Thuyết văn giải tự giải thích chữ Lễ như sau: 履也。所以事神致福也。从示从豊，豊亦聲。Tức: Lễ có nghĩa là thi hành. Dùng để chỉ việc tế thần cầu phúc. Chữ này được tạo thành bởi bộ 示 Kì và 豊 Lễ, trong đó 豊 Lễ vừa biểu ý, vừa biểu âm (Diệc tự thanh). [2]
Chữ Lễ còn dùng để chỉ lễ nghi, lễ tiết ở thời cổ. Trong Luận Ngữ – “Dương Hóa”, Tể Ngã từng hỏi Khổng tử một vấn đề, trong đó có nhắc đến: “君子三年不為禮,禮必壞” - “Người quân tử mà ba năm không thực hành lễ nghi thì lễ nghi ắt hỏng.” [1]
Chữ Lễ còn được mở rộng để chỉ các quy tắc hành vi xã hội, chế độ điển chương. Trong Lễ Ký – “Khúc Lễ Thượng” chép: “夫禮者,所以定親疏, 決嫌疑,別同異,明是非也” Lễ là thứ dùng để xác lập quan hệ thân sơ, giải quyết nghi ngờ, phân biệt điểm giống và khác, làm rõ đúng sai. [1]
Chữ Lễ còn mang nghĩa lễ vật, quà tặng. Trong Lễ Ký – “Biểu Lễ”: “無禮不相見也” Không có lễ vật thì không thể bái phỏng. [1]
Lễ là một khái niệm quan trọng của Nho gia, cũng là tên gọi tắt của một trong Ngũ kinh, chính là 禮經 Lễ kinh. Ngày xưa, Lễ vốn có Tam Lễ (ý chỉ ba bộ sách về Lễ, trong đó có Chu Lễ, Nghi lễ và Lễ kí). Về việc Kinh Lễ là bộ nào trong ba bộ này, thì còn tùy thuộc vào quan điểm của từng thời đại. Khổng tử đã bàn rất nhiều về Lễ, trong số đó có đoạn như sau: 孔子曰：「不知命，無以為君子也；不知禮，無以立也；不知言，無以知人也。」(Khổng tử viết: Bất tri mệnh, vô dĩ vi quân tử dã; Bất tri lễ, vô dĩ lập dã; Bất tri tín, vô dĩ tri nhân dã.) Nghĩa là: Khổng tử nói: Không hiểu mệnh thì không thể làm bậc quân tử, không hiểu lễ thì không thể đứng trong xã hội, không phân biệt phải trái thì không thể nhận biết người. [3]
Quý độc giả còn biết đến nghĩa nào của chữ Lễ mà thư viện chưa đề cập đến hay không? Mong mọi người có thể góp ý!
Tài liệu tham khảo
[1] 漢語多功能字庫, 禮, Truy xuất từ: https://humanum.arts.cuhk.edu.hk
[2] Hứa Thận, Thuyết văn giải tự chân bản, “Quyển 1”, Bản scan từ bản của Đại học Waseda lưu giữ
[3] Dương Bá Tuấn (chú giải), Ngô Trần Trung Nghĩa (dịch), Luận ngữ chú giải. Nxb. Văn Học, 2019, trang 467
